St. Jacobsschelp

Uit Santiago de Compostela brachten de bedevaarders steevast de overbekende St.-Jakobsschelp als aandenken mee naar huis. Het ging om de geribde kamschelp, in het Latijn "Pecten Maximus L.", in het Duits "Pilgermuschel" en in het Frans "Coquille Saint Jacques" (waarvan de naam van een keuken-delicatesse is afgeleid) geheten.

Waarom werd deze schelp gekozen? Misschien moeten we het allemaal niet zover zoeken: hoogst waarschijnlijk was het in de beginperiode onder de pelgrims van Compostela de gewoonte om deze schelpen te rapen op het strand van Cap Finisterre (het "einde van de wereld"), op de westkust van Galicië, en deze als exotisch en zeer decoratieve souvenirs én tegelijk als bewijs van de afgelegde tocht te dragen tijdens de terugreis.
De schelp werd vastgenaaid op de reistas, het kleed, schoudermanteltje, de kraag of - vooral vanaf de 15de eeuw - de opgeslagen voorkant van de hoed. De wijze van vasthechten evolueerde. In de Middeleeuwen werden de schelpen enkel bevestigd door 2 gaatjes, geboord ter hoogte van het schelpslot. Later werden de schelpen zowel bovenaan (met één gaatje nabij het schelpslot) als onderaan de schelprand (met 1 of 2 gaatjes, naargelang van de grootte) vastgemaakt.

Later tooiden de pelgrims zich zelfs reeds bij hun vertrek vanuit hun woonplaats met een of meer schelpen, als herkenningstekens (= insigne) en als symbolen van hun bijzondere devotie tot St.-Jakob.

De schelp was trouwens niet exclusief voor de bedevaartgangers die terugkwamen uit het Spaanse Santiago de Compostela. Soortgelijke schelpen (de varianten "pecten varius" en "sordon") spoelden ook aan op andere Atlantische kusten, o.m. bij de Mont-Saint-Michel, en was dus ook het insigne van de bedevaarders naar het heiligdom van de aartsengel Michael in deze beroemde Benediktijner-abdij in Normandië.

De populariteit van de Jakobsschelp was zo groot dat deze, naast de staf en de ransel, stilaan het typisch kenteken ("signum" of "attribuut") werd van ALLE pelgrims, welke ook hun eindbestemming was. Volgens de middeleeuwse normen was het dan ook een "werk van barmhartigheid" om de dragers ervan met respect te behandelen, te huisvesten, en van voedsel te voorzien. Helaas werd de schelp ook misbruikt door pseudo-bedelaars, nep-bedevaarders en zwervers om op een gemakkelijke en kosteloze manier in hun levensonderhoud te voorzien...

De Jakobsschelpen waren in de Middeleeuwen onlosmakelijk verbonden met de pelgrims. Bij hun dood werden ze in hun bedevaartskledij gehuld en op hun lichaam werden, soms in groten getale, schelpen gelegd. Dat was vanuit de volkse geloofsovertuiging dat, bij de wederopstanding aan het einde der tijden, ze meteen zouden worden herkend en beloond als pelgrim. Bij opgravingen op tal van plaatsen zijn skeletten aangetroffen, waarop een of meer Jakobsschelpen liggen. Zo hebben de onderzoekers een goed idee van de vormgeving van de schelpen: het formaat, de vasthechtings- en versieringswijze, het gebruikte materiaal, de iconografische toevoegingen, enz.

Vanaf de 12de eeuw moesten de pelgrims niet meer zélf naar de Atlantische kust gaan om er een St.-Jakobsschelp te zoeken op het strand. Vissers transporteerden de schelpen in grote hoeveelheden naar Compostela. Daar werden ze te koop aangeboden in de zowat 100 kraampjes op het plein voor de kathedraal. Enkel de handelaars, die beschikten over een speciale vergunning van de aartsbisschop, de zogeheten "concheiros", mochten er hun waren uitstallen, in ruil voor het betalen van een bepaalde rente. De verkoop van schelpen en van devotionalia en reisbenodigdheden op een andere plaats, binnen of buiten de stad, was op straffe van excommunicatie verboden!
Door de aanzwellende stroom van bedevaarders werd de vraag naar echte kamschelpen véél groter dan het aanbod. Daarom werden er in de late Middeleeuwen, naast de natuurlijke schelpen steeds meer replica's (in groot of klein formaat) verkocht, gesneden in ivoor, been of git (= een delfstof, gewonnen in mijnen in de omgeving van Oviedo en bij Léon), ofwel vervaardigd uit metaal (goud, zilver, verguld zilver, brons) voor de kapitaalkrachtigen. De arme pelgrims moesten zich tevreden stellen met namaak-schelpjes, gegoten in goedkoop metaal (lood-tin legering). Zowel de natuurlijke als de mini-namaakschelpen (insignes) werden verrijkt met typische iconografische details, vooral met de beeltenis van de H. Jakobus. Zo groeide er in Compostela een hele (lucratieve!) souvenir-industrie.

Oorsprong en betekenis van de schelp.

Door de eeuwen heen heeft de schelp een mythische, religieuze, symbolische en praktische betekenis gehad.

Van oudsher stonden schelpen in vele culturen als symbool van vruchtbaarheid, potentie, geboorte, groei en levenskracht. Reeds in de oudheid droeg men een schelp als beschermende amulet tegen hekserij, tovenarij, achterklap, het boze oog, storm, bliksem en ziekten allerhande. Op of in graven werd een schelp geplaatst opdat de overledenen herboren zouden worden. De vrouwen droegen een schelp om onvruchtbaarheid te voorkomen en gebruikten ze als make-up doosje. De Grieken associeerden de schelp met Venus, godin van de liefde. Daarvan is overigens de Spaanse benaming van de schelp "concha venera" afgeleid.

Waarom werd in het christendom de schelp met de H. apostel Jakobus in verband werd gebracht? In de 12de eeuw ontstond de legende over een ridder die, op de dag van zijn bruiloft, aan de kust van Galicië reed, en wiens paard plots op hol sloeg en de zee in stormde. Met de verdrinkingsdood voor ogen riep de vrome ruiter de hulp in van St.-Jakob. Meteen bedaarde het paard en kwam het terug op het strand samen met de jonge bruidegom, helemaal bedekt met schelpen.

De vorm van de Jakobsschelp had voor de middeleeuwse pelgrims ook een religieuze betekenis. De groeven op de bolle bovenzijde, die samenkomen in één punt, symboliseerden de vele pelgrimswegen in Europa, die allemaal leiden naar één bestemming: het graf van de H. Jakobus in Santiago de Compostela. De schelp riep ook de vorm op van de handpalm van God, die de pelgrims veilig geleidt naar hun eindbestemming.
de menselijke hand, het instrument bij uitstek om goede werken te doen, om de deugden van vrijgevigheid (aalmoezen geven) en liefdadigheid te beoefenen.
een schaal, waarmee de pelgrim drinkwater schept of waaruit hij eet. De schelp had daarom ook gewoon praktisch nut.

insignes

Een insigne (afgeleid van het Latijnse woord "insignis" wat letterlijk betekent: embleem, symbool, ken- of onderscheidingsteken) is, om hedendaagse termen te gebruiken, een badge, speldje, pin, een symbool of bewijs om macht, status, of een maatschappelijke positie aan te tonen. In de context van de middeleeuwse bedevaarten was een insigne de algemene benaming voor een object, dat de herinnering levend hield aan een bedevaartsplaats en/of de relieken en de persoon (Christus, Maria of een heilige) die daar werden vereerd. Het was meestal een draagteken, maar het kon ook een devotieprentje zijn, een beeldje, een pelgrimsstafje, een reliekenkruisje of een ander voorwerp, gewoonlijk in massaproductie vervaardigd.

De aanschaf van een pelgrimsteken in de bedevaartplaats, bij het bezoeken van een religieuze manifestatie, of tijdens een reis met een specifiek devotioneel doel, mag dan wel stammen uit de middeleeuwen, ook vandaag nog is het een devotionele daad. Aan het pelgrimsteken worden vanouds beschermende en helende krachten toegekend. In aanraking gebracht met een reliekschrijn of het graf van een heilige beschermde het tegen onheil.

De meest voor de hand liggende insigne van de Compostela-ganger was een echte kamschelp uit zee of een verkleinde namaakversie ervan, gegoten in loodtin, goud, zilver of brons, ofwel gesneden in ivoor, been of git. Die werd tijdens de reis naar huis vastgehecht aan de kledij, de gordel of de hoed.


Bron: www.nieuwsbronnen.com